सुमारे एक हजार वर्षांपूर्वी
वात्सायनाने लिहिलेल्या 'कामसूत्र' या ग्रंथामध्ये स्त्रियांना अवगत असाव्यात अशा चौसष्ट कलांमध्ये 'रंगोली' या कलेचा समावेश होतो. रांगोळी म्हणजे रंगांच्या साहाय्याने रेखाटलेल्या
ओळींपासून तयार झालेली आकृती. भारतीय संस्कृतीमध्ये रांगोळीला फार महत्त्व आहे.
रांगोळीचा उल्लेख रामायण, महाभारत तसेच वेदांसोबत अनेक ग्रंथांमध्येही आढळतो.
भारतासहित अनेक देशांमध्ये या कलेचा प्रसार झालेला आहे. हिंदू धर्मात दैनंदिन
कार्यात रांगोळीचे महत्त्व तर आहेच; पण धार्मिक कार्य व सण यामध्ये तिचे असाधारण असे महत्त्व आहे. प्रत्येक
दिवसाला किंवा सणाला वेगवेगळ्या आकाराची रांगोळी काढण्याची प्रथा पूर्वीपासूनच
चालत आलेली आहे. देवघर, अंगण, उंबरठा तसेच तुळशीजवळ रांगोळी काढली जाते. साधारणत: रंगोलीमध्ये स्वस्तिक, गोपद्म, शंख, चक्र, गदा, कमळाचे फूल, बिल्वपत्र, लक्ष्मीची पावले, सूर्य देवेतेचे प्रतीक, श्री, कासव, आदी मांगल्यसूचक व पवित्र रांगोळ्या काढल्या जातात.
पूर्वी सकाळी सडासंमार्जन केल्यावर अंगणात रांगोळी
काढली जायची. सध्याच्या काळात शहरांमध्ये गेरूच्या साहाय्याने अगोदर अंगण रंगवून
किंवा फरशी किंवा टाईल्स बसवली असेल, तर त्यावर बाजारात मिळणार्‍या छापे किंवा कोन यांच्या साहाय्याने रांगोळ्य़ा
काढल्या जातात. रांगोळी हे शुभचिन्ह म्हणून भारतीय संस्कृतीचे आणि संस्कारांचे
प्रतीक आहे. भारतात घरातील देवघरापुढे किंवा अंगणात छोटीशी का होईना, रांगोळी रोज काढतात. ठिपक्यांच्या, गाठीच्या, वेलबुट्टीच्या, स्वस्तिक, ज्ञानकमळ अशा शुभचिन्हांच्या आणि अगदी अलीकडील
काळातील'संस्कारभारती'च्या मुक्तशैलीच्या, असे रांगोळ्यांचे काही प्रकार प्रचलित आहेत. शुभ, मंगलकारक शक्तींचे स्वागत करण्यासाठी घराच्या
उंबरठय़ावर, घरासमोरील अंगणात, देवघरात आणि तुळशीवृंदावनासमोर रांगोळी काढून
लक्ष्मीचे-शुभ शक्तीचे, मांगल्याचे-स्वागत
करण्याची प्रथा भारतात पुरातन काळापासून चालत आली आहे. घरे बैठी व पुढेमागे मोकळी
जागा असणारी होती, तेव्हा घरातील
स्त्रिया भल्या पहाटे घरासमोरील अंगण झाडून, शेणसडा टाकून त्यावर शुभ्र रांगोळी काढत असत. रांगोळी घालणार्‍या स्त्रीचे
वर्णन कवी केशवसुत यांनी त्यांच्या सव्वाशे वर्षांपूर्वीच्या 'रांगोळी घालताना पाहून' या कवितेत केले आहे. केशवसूत म्हणतात,
होते अंगण गोमये सकलही संमार्जिले सुंदर।
बालार्के आपली प्रभा वितरली नेत्रोत्सवा त्यावर।।
रांगोळी हा स्त्रियांचा जिव्हाळ्य़ाचा विषय. ती तिच्या मनातील प्रेमभाव, वात्सल्य, ममता रांगोळीचे ठिपके जोडून, सुंदर नक्षी रेखून आणि विविध रंग भरून, साध्यासुध्या रांगोळीचा गालीचा विणते आणि तिच्याच कलाकृतीकडे पाहून आनंदून जाते, समाधान पावते. दारासमोर, देवघरात आणि तुळशीवृंदावनापुढे रेखलेली समाधानाची रांगोळी पाहून लक्ष्मीदेवता प्रसन्नतेने आणि आनंदाने त्या घरात प्रवेश करते ही त्यामागची भावना. रांगोळीसुद्धा लोकपरंपरेतून जन्माला आली. रांगोळी काढणे ही एक कला आहे आणि तिचा उगम धर्माच्या अनुबंधानेच झाला आहे. माणसे रांगोळी केव्हापासून काढू लागली व रांगोळीची पहिली रेघ कोणी ओढली, हे निश्‍चित सांगणे कठीण आहे. त्याबाबतीत एवढेच म्हणता येईल की, रांगोळी ही मूर्तिकला आणि चित्रकला यांच्याही आधीची आहे. कोणत्याही धार्मिक किंवा मांगलिक कृत्यात रांगोळी आवश्यक आणि प्राथमिक गोष्ट आहे.
पूर्वी स्त्रियांमध्ये आकर्षक रांगोळी काढण्याचे कौशल्य असायचे. मात्र, आधुनिक काळात स्त्रियांचे ज्ञान वृद्धिंगत झाले असले, तरी रांगोळी काढायच्या बाबतीत मात्र पीछेहाट झाली आहे. या महिला रांगोळी काढण्यासाठी रांगोळी स्टिकर्स, विविध नक्षीदार रांगोळीच्या जाळ्या, रोलर, पावले यांचा वापर करू लागल्या आहेत.
होते अंगण गोमये सकलही संमार्जिले सुंदर।
बालार्के आपली प्रभा वितरली नेत्रोत्सवा त्यावर।।
रांगोळी हा स्त्रियांचा जिव्हाळ्य़ाचा विषय. ती तिच्या मनातील प्रेमभाव, वात्सल्य, ममता रांगोळीचे ठिपके जोडून, सुंदर नक्षी रेखून आणि विविध रंग भरून, साध्यासुध्या रांगोळीचा गालीचा विणते आणि तिच्याच कलाकृतीकडे पाहून आनंदून जाते, समाधान पावते. दारासमोर, देवघरात आणि तुळशीवृंदावनापुढे रेखलेली समाधानाची रांगोळी पाहून लक्ष्मीदेवता प्रसन्नतेने आणि आनंदाने त्या घरात प्रवेश करते ही त्यामागची भावना. रांगोळीसुद्धा लोकपरंपरेतून जन्माला आली. रांगोळी काढणे ही एक कला आहे आणि तिचा उगम धर्माच्या अनुबंधानेच झाला आहे. माणसे रांगोळी केव्हापासून काढू लागली व रांगोळीची पहिली रेघ कोणी ओढली, हे निश्‍चित सांगणे कठीण आहे. त्याबाबतीत एवढेच म्हणता येईल की, रांगोळी ही मूर्तिकला आणि चित्रकला यांच्याही आधीची आहे. कोणत्याही धार्मिक किंवा मांगलिक कृत्यात रांगोळी आवश्यक आणि प्राथमिक गोष्ट आहे.
पूर्वी स्त्रियांमध्ये आकर्षक रांगोळी काढण्याचे कौशल्य असायचे. मात्र, आधुनिक काळात स्त्रियांचे ज्ञान वृद्धिंगत झाले असले, तरी रांगोळी काढायच्या बाबतीत मात्र पीछेहाट झाली आहे. या महिला रांगोळी काढण्यासाठी रांगोळी स्टिकर्स, विविध नक्षीदार रांगोळीच्या जाळ्या, रोलर, पावले यांचा वापर करू लागल्या आहेत.
No comments:
Post a Comment